خەرمانی خوێنین هەگبەی تێفکرین
سوژەی بیرکەرەوە بەردەوام لە چرکەساتی ئێستایی بوونی خۆیدا، لە نێودان رابوردوو و داهاتوودا وەستاوەو هەوڵ ئەدات تەفسیری مێژووی خۆی و کۆمەڵگا و خەباتی سیاسی، بکاتە چرای رووناکیبەخشی گەیشتن بە رزگاریی و بەختەوەریی داهاتوو. بەڵام ئایا داهاتوو، درێژ کراوەی مێژووی رووداوەکان و شکست و داڕمانەکانە؟ لای هانا ئارێنت چرکەساتی بوون و سووژەگی ئێستامان، وەک نەریتی مەعریفی دێکارتی، بەرهەمی بیرکردنەوەیە. بیرکردنەوە بە واتای تێفکرینێک* لەو رووداوانەی رۆژانە ئەزموونی ئەکەین و ئەوانەی بەسەرماندا هاتوون و بوون بە بەشێک لە خەیاڵدان و بیرەوەری هەر تاکێکمان. تەنیا تێفکرینی سەرلەنوێ و بەردەوامە کە بیرکردنەوە بە مانا مەعریفییەکەی دەکاتە بنەمای بوونمان لە زەمەنی ئێستادا. بوون و تێفکرینی ئێستامانە کە رووباری بێ کۆتایی رابوردوو و مێژوو بە رووباری بێ کۆتایی داهاتوو گرێ ئەداتەوە. واتە چرکەساتەکانی بوونی مەعریفیمان لە ئێستادا سەرەکیترین دەرگای پێداچوونەوە بە رووداوەکانی مێژوو و هەڵێنجانی ئایدیاکان بۆ وێناکردنی داهاتوومان چاوەڕوان و دەستەبەر ئەکات.
بیرەوەریی و نەریتی بەجێماوی رێبەرانی مێژووی خەباتی رزگاریخوازانەی کورد، وێنەو دەنگە بە جێماوەکانیان لەوانە فۆئادی مستەفا سوڵتانی و سدیقی کەمانگەر، حیکایەتی هەڵگرانی ئایدیاگەل و دیسکۆرسێک لە نێو بزوتنەوەی حەقخوازانەی نەتەوەیی کوردن کە تەنیا لە قاڵبی بەرتەسکی هەندێ چەمک و دروشم و چوارچێوەی رێکخراوەیی یان پێکهاتەی نەریتی ناتوانن دیل و قەتیس بمێننەوە. لە روانگەی تێرمینۆلۆژییەوە، چەمک و دەستەواژەکان، تەنیا هەڵگرانی ئایدیاکانی میژووی تێفکرینی مەعریفی وتراو و بە نوسراوە کراوی مرۆڤن. ئایدیاکان لە خەیاڵدانی مرۆڤ، بروسکەئاسا بە شێوەیەکی ئابستراکت زۆرجار لە بێ دەنگی رەها بە بیرکردنەوەی پەتیدا تێپەردەبن و خۆ دەنوێنن. ئایدیاکانی وەک ئازادی، بەختەوەریی و رزگاریی و دادپەروەریی و یەکسانی، بەردەوام زەرفییەتی ئەوەیان هەیە کە سەدان و هەزاران جار لە رێگەی چەمکەکانەوە بە زار و زمان و قەڵەم سەرلەنوێ دابڕێژرێنەوەو مانایەکی دیکە بۆ خۆیان و پراکتیزە کردنیان لە ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگا و داڕشتنەوەی فۆڕماسیۆنی سیاسی دەستەبەر کەن.
وتار و زمانی کاک سدیق و کاک فوئاد لە قۆناغێکی دیاریکراوی مێژوویی خەباتی رزگاریخوازانەی نەتەوەی کورددا، زمانی وێناکردن و پێناسەکردنی ئایدیاگەلێک بوون کە پێش هەموو شتێک ناوەرۆکێکی دادپەروەرانەی پەتیتری بە مانای تایبەت بە سەردەمی خۆی بەخشیە بزووتنەوەی میللی دێمۆکراتیکی خەڵکی کوردستان و بەرینتر کردنەوەی جوغرافیای سیاسی بزووتنەوەکە. وشیاری و بڕوابەخۆبوونێکی نوێ و خۆرزگاریبەخشی دا بە چینی جوتیارو رەعیەت و مناڵە هەژارو زەحمەتکێشی کۆمەڵگای کوردستان کە بتوانن سەرەئەنجام پاش مێژوویەک لە چەوسانەوە، سەرکەوتنی خۆیان بەسەر چینی زاڵی دەرەبەگ و خانە زاڵمەکان بە چاوی خۆیان ببینن. بڵاوکردنەوەی وشیاری لە پیناو یەکسانی و رزگاری ژنان، بە کردەوە مێژوویەکی نوێی خەبات و خۆرێکخستن بە دژی کۆنەپەرەستی و پیاوسالاری تۆمار کرد.
خەرمانانی لە خوێن گەوزاوی ئەم مێژووە، نەک تەنیا حیکایەتی خوێنی بەناحەق رژاوی هەزاران زیندانی ئێعدامکراوی دەشتی خاوەران و لەعنەت ئاواکانی کوردستان، بەڵکو حیکایەتی زایەڵەی دەنگی وتارەکانی فوئاد و سدیقە لە قووڵایی دیسکۆرسیڤی بزووتنەوەیەکی سیاسی کە لە گوێی ئەم مێژووەدا هێشتا دەزرینگێتەوەو ئایدیا وەدی نەهاتووەکانیان لە پێناو رزگاریی لە چەوسانەوەی نەتەوەیی و چینایەتی داگیرکەران یان کۆلۆنیالیستەکان، بروسکەئاسا خۆی وێنا دەکات. ئایدیاکانی خەرمانانی خوێنین پێویستیان بە خۆرزگارکردن و زمانێکی رزگاریبەخشە* تا واتایەکی نوێ دژ بە چەقبەستوویی پێکهاتەیی و ژورنالیسمی سواوی مەجازی دەستەبەر بکەن. دیارە هەر چەشنە زیندوو کردنەوەیەکی کولتوور و ئەخلاقی دەربەگایەتی و ڕەعەییەت پەروەری یان باوکسالارییەکی گرگن لە دنیای سیاسەتی کوردی و حیزبایەتیش بێگومان دژ بە ناوەرۆکی ئەو ئایدیانەیە. لە هەناوی وەها خوێندنەوەیەکە کە پێویستی هەستانەوەیەکی سەرلەنوێ لە ئاست مێژووی رێبەرانی وەک فوئادو سدیق و حەمەحسێنی کەریمی وەک هەڵگرانی ئایدیاکانی ئەم میژووە زیاترلە هەمیشە خۆی دەنوێنێ. -------------------- * مەبەست لە تێفکرینی سەربەستانە سەرەکیترین پڕۆسەی بیرکردنەوەی مەعریفییە کە تاکەکان پێویستە بەردەوام پێداچوونەوەی پێدا بکەن. نەبوونی ئەم تێفکرینە (Gedankenlosigkeit) بە ڕای هانا ئارێنت بۆ وێنە تەنانەت دەتوانێ لای کەسانی زیرەک و خوێندەواری وەک ئادۆڵف ئایشمەن کە لە بەڕێوەبەرانی سەرەکی قەتڵی عامی شەش ملوێن جووی سەردەمی ئاڵمانی نازی بوو رووبدات کە لە کاتی دادگایی کردنەکەی لە نێوان مانگەکانی ئاپریل و دێسەمبری ساڵی ١٩٦١ لە ئورشەلیم خۆی بە تاوانبار نەدەزانی. واتە نەبوونی تێفکرین دەتوانێ راستەوخۆ رێگەخۆشکەری عەبدایەتی و کۆیلەتی مۆدێرن و خولقاندنی تاوان لە لای هەر تاکێک لە دنیای سیاسەت و حیزبایەتی بێت.
*مەبەست لە زمانی رزگاریبەخش بەشێكی بێگومان ئەو زمانە دەگرێتەوە کە بۆ وێنە شاعیری ناوداری کورد شێرکۆ بێکەس بە شێوەیەکی مێتافۆڕیک زمانی کوردی گەیاندووەتە لووتکەیەک کە لە شێعرەکەی لەسەر کاک فۆئاد بە شێوەیەکی سەرسوورهێنەر کەسایەتی و زایەڵەی ئایدیاکانی و رەهەندە سیاسی، مێژوویی، کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و ئەخلاقی خەبات و گیانبازی فۆئادی مستەفا سوڵتانی بە وێنە/زمانێکی تایبەت وەسف کردووە. زمانێک کە نە زمانی دەسەڵات و بیرۆکراسی و دیوەخان، بەڵکوو زمانێکی خۆڕزگارکردوو لە نوێنەرایەتی هەر فۆڕمێکی چەوسانەوەیە. لە بواری هزر و فەلسەفەدا بێگومان ئەم بۆشاییە دەبیندرێت کە هێشتا زمانی کوردی پێویستی بە کەڵک وەرگرتن لە مێتافەو چەشنێک وێنە/زمانBildsprache هەیە کە وەک هایدیگێڕو ئارێنت بە دروستی ئاماژەی پێ دەکەن، یەکێک لە توخمە هاوبەشەکانی دنیای شێعر و هزری فەلسەفییە.
سالار پاشایی