ناوی بنێ متمانە

یادداشتێك بە بۆنەی ساڵیادی كۆچی مێژوویی مەریوانەوە

مستەفا زاهیدی

یەكێك لەو ڕووداوە سیاسیانەی كە لە چەند دەیەی رابردوودا لە كوردستان و رەنگە زۆر شوێنیتر بێوێنە بووبێت و ئێستەش لە زۆر گۆشە نیگاوە باس هەڵگربێت، كۆچی مێژوویی شاری مەریوانە. كۆچی مێژوویی مەریوان، وەک رووداوێكی سیاسی و لە جوگرافیایەكی دیاریكراودا و لە سەردەمێكی وەک سەرەتای بە دەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامیدا، زۆر كەم باسی لێوەكراوە و زیاتر ئەو خوێندنەوانەی لەم بوارەدا بوونیان هەیە خوێندنەوەیەكی گێڕانەوەییە. لە حاڵێكدا ئەم ئەكتە سیاسیە دەكرێت لە چەند گۆشە نیگای جیاوازەوە خوێندنەوەی بۆ بكرێت، بۆ ئەوەی تەنها لە وەسفێكی رۆژنامەنووسانە و گێڕانەوەییدا نەمێنێتەوەو لە رێگای ئەو خوێندنەوانەوە جۆرێك نەریتی شۆڕشگێڕانە هەڵبهێنجێنرێت كە لە ئێستە و رەنگە داهاتووی شۆڕشی كوردستانی رۆژهەڵاتدا بەكار ببرێت و پشتی پێ ببەسترێت.

رۆژی 31ی پووشپەڕی 1358ی هەتاوی، خەڵكی شاری مەریوان بە ناڕەزایەتی بە بوونی هێزە سەربازییەكان و ئەو قەیرانە ئەمنیەتی- سیاسییەی كە كوردستان و مەریوانیش وەك بەشێک لە كوردستانی تێكەوتبوو لە شار چوونە دەرەوە و شاریان بەجێ هێشت. بەشێوەیەك سەرهەنگ سپێهری فەرماندەی لەشكەری سنە باسی لەوە كرد كە 75 لە سەدی خەڵک، شاریان بەجێ هێشتووە. ئەم ڕووداوە هەر ئەو كات لە میدیا ناوخۆییەكانی ئێران لەوانە رۆژنامەی (ئایندەگان)دا دەنگدانەوەی زۆری هەبوو و لە چەند میدیایەكی بیانیش لەوانە BBC دەنگدانەوەی هەبوو. لە كوردستانیش ئەم ڕووداوە لە لایەن خەڵكی شارەكانیتری كوردستانەوە پێشوازی لێكرا، لەوانە كۆچی شارەكانی سنە و سەقز و بانە بەرەو مەریوان بۆ هاوپشتی و هاوسۆزی ئەو شارە. هاوپشتی و هاوسۆزی شارەكانیتر و بەڕێكەوتنیان بۆ مەریوان، لەگەڵ ئەوەی نیشانەیە بۆ پۆتانسیەلی شۆڕشگێڕانەی ئەو خەڵكە، نیشانەی ئۆرگانیزاسیۆن و رێكخستنێكی بەهێزە كە لە دڵی خەڵكەوەیە و خەڵك بڕیارەكانی ئەو بزووتنەوە و ئۆرگانیزاسیۆنە بەبڕیاری خۆی دەزانێت.

ڕووبەڕوو بوونەوەی دوو سیستەم و دوو هێز

یەكێک لەو نیشانانەی كە لەم ڕووداوەدا دەردەكەوێت، ڕووبەڕوو بوونەوەی دوو هێز و دوو سیستەمە. هێزێك كە تازە بە دەسەڵات گەیشتووە و خوازیارە بە كەڵكوەرگرتن لەهەموو مێكانیزم و رێگاكان رەوابوون و مەشرووعیەت بەدەست بێنێت و خۆی بەسەر كۆمەڵگادا داسەپێنێت. ئەم هێزە لە زۆربەی زۆری ناوچەكانی ئێران جگە لە كوردستان توانیویەتی بناغەكانی دەسەڵاتی خۆی دامەزرێنێت. 4 مانگ پێشتر و رۆژی 12ی خاكەلێوە هەڵبژاردنێكی رێكخستووە و زۆرینەی رەهای دەنگی بەشداربووانی ئەو هەڵبژاردنەی لە بەرژەوەندی خۆی بەدەست هێناوە و وەك راگەیەندرا زیاتر لە 98% خەڵك دەنگیان بە كۆماری ئیسلامی داوە. بەڵام كوردستان ئامادەی بەشداری لەو هەڵبژاردنەدا نەبووە. بەگشتی ئەم هێزە تازە دەیویست بە تەواوەتی جڵەوی دەسەڵات بگرێتە دەست و پرەنسیپ و نەزمی خۆی جێگیر بكات.

لە بەرامبەر هێزی ناوەندا هێزێكتر هەبوو ، هێزێك كە مەشرووعیەت و رەوابوونی خۆی لە خەڵك و لە جەماوەر وەردەگرت و وەریگرتبوو. ئەو هێزە خۆی نەك لە رێگای چەك و چۆڵەوە بەڵكوو لە رێگای ئەو پەیامەوە كە هەڵگری بوو بردبووە دڵی خەڵكەوە. كارەكتەر و ئەو كەسانەی كە بڕیاریان دەدا كەسانێك بوون لەلایەن خەڵكەوە و لە سیستەمێكی شووراییدا هەڵبژێردرابوون و نوێنەری راستەقینەی خەڵك بوون نەك بە فرت و فێڵ و لە سندووقێكی درۆینەوە هاتبێتنە دەرەوە.

ئێمە لێرەدا دوو بەرە دەبینین، بەرەیەك كە خەڵكییە و لە دڵی خەڵكەوە هاتووە و بەشێكی زۆر لەو كەسانەی لەم بەرەیەدان ئەو كەسانەن كە لە یەكیەتی جووتیاران و كومیتەی ژنان و ناوەند (كانوون)ی قوتابیان و خوێندكاران و یەكیەتی مامۆستایاندا بەشداربوون و لە ڕووخسارە دیارەكانی ئەم رێكخراو و سەندیكایانە بوون. ئەم بەرە كە بەرەی شۆڕشگێڕانن بە پشت بەستن بە ئیرادەی گەل تەنانەت سڵ لە جووڵاندنەوەی خۆریش ناكەنەوە.

بەرەی دووهەم بەرەی دژە شۆڕشە: كە خودی ئەم بەرەیە ئەكرێت بە دوو دەستە دابەش بكەین. دەستەیەك كە لە ناوەندەوە فەرمان وەردەگرێت و نوێنەرایەتی حكوومەتێك دەكات كە بانگەشەی ئەوە دەكات 98% دەنگەكانی لەگەڵە و شێوەی ئۆرگانیزاسیۆنی ئەم بەرەیە لە سپادا دەردەكەوێت.

دەستەی دووهەمی ناو ئەم بەرەیە بریتین لە مەكتەب قورئان و لایەنگرانی ئەحمەد موفتی زادە كە ئەوانیش چالاكییەكانی یەكیەتی جووتیاران و یەكیەتی مامۆستایان و كومیتەی ژنان بە زیانی خۆیان دەبینن. هەروەها بوونی شوورای شاری مەریوان و بوونی كەسانێكی وەك فوئاد مستەفا سوڵتانی و عەتا رۆستەمی و... كە زیاتر كەسانێكی چەپ و سیكۆلار بوون، لە ناو ئەو شوورایەدا بەوەدەبینی كە زیان لە بەرژەوەندییەكانی ئەوان ئەدات وەك گرووپێكی مەزهەبی و كۆنسێرڤات. دەكرێت ئەم دوو دەستەیە لە ناو بەرەی دژە شۆڕشدا كۆ بكەینەوە.

كۆچی مێژوویی مەریوان ئەنجامی ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەم دوو بەرەیە. ڕووبەڕوو بوونەوەی دوو هێزە، بەریەككەوتنی دوو گوتار و دیسكۆرسی جیاوازە. دیسكۆرسێك كە بیر لە ئازادی دەكاتەوە و دەنگی رەوای كوردە و دیسكۆرسێك كە بیر لە سەركوتی ئازادی دەكاتەوە و نوێنەرایەتی ناوەند دەكات.

دیسكۆرسی ناوەند بۆ جەنگ هاتبوو بۆ كوردستان و بە قەولی چەمران، بۆ رەزم هاتوون نەك بۆ بەزم، وەك بینیمان دواتر لەدوای فەرمانی خومەینی بۆ كوردستان لە 28ی گەلاوێژی 1358، ئەم جۆرە روانینە بە قەتڵی عام و كوشتنی خەڵكەوە دەستی پێكرد، هەر لە كوشتاری خەڵكی پاوەوە بگرە تا ئێعدامەكانی مەریوان و سنە و سەقز و مەهاباد و... . بە گشتی رژیم ئەسپی خۆی وەها تاودابوو كە كوردستان بكات بە مەیدانی جەنگ و كوردستانیش وەك شوێنەكانیتری ئێران بێدەنگ بكات.

چوونە دەرەوەی خەڵكی مەریوان و رووكردنیان لە كانی میران، خۆ پاراستن بوو لە جەنگ و لانیكەم دوا خستنی جەنگ بوو. بزووتنەوەی كوردستان و كۆمەڵەش زۆر باش دەیانزانی كە درەنگ یان زوو لە لایەن رژیمەوە ناچار دەكرێن بۆ بەرگری لەخۆیان پەنا بۆ چەك ببەن. رەنگدانەوەی زۆر دیاری ئەم تێگەیشتنە كە راستیش دەرچوو، لە وتاردان و سوخەنڕانییەكەی كاك فوئاددا دەردەكەوێت لە شاری سەقز.

ئەو كاتەی هەمووان ئەزموونی یەكیەتی جووتیاران بە ئەزموونێكی سەركەوتوو دەزانن بەرامبەر بە دەربەگ و فیۆدالەكان و جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە پێویستە ئەم ئەزموونە لە شارەكانیتر پەرەی پێبدرێت، كاك فوئاد زۆر ڕاشكاوانە باس لەوە دەكات ئەزموونی یەكیەتی جووتیاران ئەركی خۆی جێبەجێ كردووە، پێویستە بیر لە قۆناغێكیتر بكەینەوە، قۆناغێك كە خۆمان بۆ بەرگری بەرامبەر بە رژیمی ئیسلامی ئامادە بكەین. بەم ڕوانینەوە دەزانین كۆمەڵە زۆر باش دەیزانی كە جەنگێك لەبەرە، بەڵام بۆ ئەوەی بیانوو نەدات بە دەست رژیمەوە و قەتلی عام و كوشت و بڕ روو نەدات لە شاری مەریوان، بە كۆمەڵ شاریان بەجێ هێشت و حەرەكەتێكیان دەست پێكرد كە لە مێژووی بزووتنەوەی كوردستاندا بێ وێنە بووە و رەنگە بكرێت نموونەی لەو چەشنە لە بزووتنەوەكانی دونیادا نەبینینەوە؛ دانیشتوانی شارێك بە كۆمەڵ و بە شێوەیەكی خۆ ویستانە، نەك بە ناچاری، بەڵكوو وەك كردەوەیەكی سیاسی شار بەجێبهێڵن و رژیم و ناوەند ناچار بكەن گوێ لە ویست و داخوازییەكانیان بگرێت.

كانی میران بەرامبەر بە تاران

دوو شوێن لێرەدا بوونیان هەیە، دوو شوێن كە چ لە باری جوگرافیاییەوە و چ لە باری توانا و هێزوە بۆ بەراورد نابن. بەڵام لەم چركەساتەدا ئەم دوو شوێنە دەكەونە ڕووبەڕووی یەكتر و وەك دوو جەمسەر یان دوو ناوەندی جەنگ یان ململانێیەكی سیاسی دەردەكەون.

تاران ناوەندە و شوێنێكە كە دەسەڵاتی ناوەندتەوەر لەوێوە بڕیار دەدات. بڕیارە هەموو هێزەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و جگە لەخۆی وەك سەنتەر و ناوەندی هەموو جووڵە و فەرمانێكی سیاسی، ناتوانێت هیچ ناوەندێكیتر و دەنگێكیتر قبووڵ بكات. تاران بەلای خۆیەوە هەست بە شكۆیەك دەكات، ئەم شكۆیە هەرچەند درۆینیش بێت لە سەردەمی قاجارییەكانەوە و دوای گواستنەوەی پێتەخت لە ئیسفەهانەوە بۆ تاران پێی دراوە. گوتاری زاڵی دژە شۆڕش كە لە سەرەوە باسمان كرد لەوێوە بڕیاری لەسەر دەدرێت و دەێهەوێت هەموو هێزە دژە شۆڕشەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و هەر شۆڕشێك جا چ لە كوردستان بێت یان توركەمەن سەحرا، سەركوت بكات. راپەڕینی رێبەندانی 1357 بە شۆڕش ناو دەبات و هەر جووڵە و حەرەكەتێك پێچەوانەی ئەنجامەكانی دوای راپەڕین بێت بە دژەشۆڕش پێناسە دەكات و بە شیاوی سەركوتی دەزانێت.

رێفراندۆمی 12ی خاكەلێوە و ئەنجامەكەی هەوڵێك بوو بۆ ئەوەی لە باری یاسایشەوە خۆی بە هێزی مەشرووع و رەوا بزانێت، یاسای زاڵ كە یاسایەكی ئیسلامی و دژە ئازادی و ناوەند تەوەرە لە ریفراندۆمی 12ی خاكەلێوەدا بەرگی مەشرووعیەتی بەزۆر كراوەتە بەر. لێرەدایە تاران دەیهەوێت خۆی وەك تاكە هێزی و ناوەند كە رەوایە و مەشروعییەتی پێبەخشراوە نیشان بدات و هەر دەنگێك لە دەرەوەی ئەم ناوەندەوە بە شیاوی سەركوت و ناڕەوا دەزانێت.

كانی میران ناوچەیەكی تەریكبووی سەرسنوور، لە شارێكی دووری سەرسنووری كوردستان، ڕووبەڕوو بوونەوەی تاران و كانی میران لە كۆچی مێژوویی مەریواندا قورسایەكەی بەلای كانی میراندا دەشكێتەوە. كانی میران و ئەو هێزەی لە كانی میران بڕیاری بەدەستە مەشروعییەتی خۆی لە خەڵك وەرگرتووە و لە سیستەمێكی شووراییدا نوێنەرانی خەڵك بە بەشداری خەڵك خۆیان بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان دەدەن. كانی میران بەلانیكەمەوە بۆ 2 هەفتە دەبێت بە ناوەندی بڕیاردانی كورد بەرامبەر بە تاران. بە هاناوەچوونی سەقز و سنە و بانە و پشتیوانی كامیاران بە گرتنی جادەی كرماشان-سنە، بە ناوەندكردنی كانی میرانە لەسەر پرسی چارەنووس ساز كە وەستانەوەیە بەرامبەر بە تاران.

نوێنەرانی كورد لە كانی میران خواستەكانی خۆیان زۆر بە ئاشكرا بە رژیم رادەگەیەنن و رژیم و نوێنەرانی رژیم ناچار دەكەن بێنە كانی میران، بێنە ناو خێمە و چادرەكانی كانی میران و قسە لەسەر خواستی ئەو خەڵكانە بكرێت كە شاریان بەجێ هێشتووە. خەڵكی مەریوان و هەموو ئەوانەی لە كانی میران كۆبوونەتەوە متمانەی تەواوی خۆیان بەخشیوە بە نوێنەرانی خۆیان و رۆژانەش لە وردەكاری رووداوەكان ئاگادار دەكرێنەوە. لەم ڕووبەڕوو بوونەوەی تاران و كانی میراندا سەرەنجام كانی میران دەتوانێت خواستەكانی خۆی بەسەر تاراندا داسەپێنێت و دوای 2 هەفتە كانی میران چۆڵ دەكرێت و خەڵك ڕوو دەكەنەوە شار.

متمانە وەك بنەمایەكی ئۆرگانیزاسیۆن

حەرەكەت و جووڵەیەكی لەو چەشنە لە كۆمەڵگای كوردستاندا جورئەت و وردبینییەكی سیاسی دەویست، جورئەتێك كە ئامادە بێت هەموو ئەنجامەكان قبووڵ بكات و وردبینییەك كە بیر لەوە بكاتەوە ئەنجامی ئەم كۆچە بەكوێ دەگات؟ بڕیارە لەم كۆچەدا چی ڕوو بدات؟ دوای ئەم كۆچە چ شتێك دەگۆڕدرێت؟ ژیانی ئەو خەڵكەی كە واز لە كار و كاسبی و ژیانی رۆژانەیان دێنن و لە خێمەیەكدا دەگیرسێنەوە چی پێ دێت و چۆن ژیانیان دابین دەكرێت؟ ئەو كەسە یان كەسانەی كە بڕیاری وەها كۆچێك دەدەن دەبێ بیریان لە هەموو ئەم شتانە كردبێتەوە.

ئەوان بە متمانەی تەواوەوە وەها بڕیارێكیان داوە و خەڵكیش ئەم متمانەی پێیان هەبووە. خەڵك پێشتر وەڵامی متمانەی خۆی بەم كەسانە وەرگرتۆتەوە كە وەك شوورا هەڵیانیان بژاردووە. ئەزموونی یەكیەتی جووتیاران و سەركەوتنیان بەسەر دەرەبەگ و فیۆدالەكاندا، وای كردبوو خەڵك متمانە بەو كەسانە بكەن و دڵنیا بن لە هەموو ساتێكدا لە گەڵیانن و ئەتوانن پشتیان پێ ببەستن. لەناو هەموو ئەو كەسانەی متمانەیان پێدراوە كەسێك هەیە، سیمایەك هەیە كە خەڵك بە (كاك) ناوی دەبەن؛ فوئاد سیمایەكە ناوی لە ناو لیستی بڕیاردەرانی ئەم كۆچە بەس بوو بۆ ئەوەی خەڵك واز لە ژیانی رۆژانەی خۆیان بێنن و دڵنیان بن فوئاد هەڵە ناكات، دڵنیا بن فوئاد بە تەنها نایانهێڵێتەوە و هەموو ساتێك لەگەڵیاندایە. متمانە بە یەكتر و متمانە بەو كارەی كە دەیكەیت و متمانە بە هێزی خۆت و جەماوەر، ئەو بنەمایە كە دەكرێت وەک یەكێک لە بنەماكانی ئۆرگانیزاسیۆن و رێكخستن لە كانی میران چاوی لێ بكەین. لەسەر بنەمای ئەم متمانیە خەڵك ئامادەن خۆویست كۆچ بكەن و كەمپ و ئۆردووگایەكی خۆویست هەڵبژێرن، بەبێ لەبەرچاو گرتنی هەر چەشنە بەرژوەندییەكی فەردی و تاكەكەسی و لە پێناو بەرژوەندییەكی گشتییدا كە شار و دواتر كوردستان دەگرێتەوە، بەشێوی كۆمۆنی بە كەمترین و سادەترین ئیمكانی ژیانەوە دەژین.